Βαγγέλης Αποστολάκης Αντιπρόεδρος KPMG στην Ελλάδα Δίπλα στην οικογενειακή επιχειρηματικότητα TΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΤΩΝ BUSINESS LEADERS • EIΔΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ • ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2024 • #32 DIRECTION BUSINESS NETWORK Οι οικογενειακές επιχειρήσεις μπορούν να ευδοκιμήσουν σε οποιονδήποτε κλάδο ANDREA CALABRO Στην εποχή του οικογενειακού επιχειρηματικού «γαλαξία» ALFREDO DE MASSIS H διαδοχή ξεκινά πολύ πριν από τη μεταβίβαση της ηγεσίας MARIA SINANIS & JOHN DAVIS SPECIAL EDITION FAMILY BUSINESS `
ΕΚΔΟΤΗΣ-ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΠΑΠΑΛΙΟΣ EDITOR IN CHIEF ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΤΣΟΥΚΑΛΑΣ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΕΚΔΟΣΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΤΟΥΡΑΪΤΗΣ EDITORS ΕΥΑ ΠΕΤΡΟΒΑ ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΠΑΠΟΥΛΙΟΥ ΤΙΝΑ ΑΝΤΩΝΑΤΟΥ ΑΘ. Χ. ΠΑΠΑΝΔΡΟΠΟΥΛΟΣ ΣΟΝΙΑ ΧΑΪΜΑΝΤΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΧΑΣΑΝΙ ΒUSINESS DEVELOPMENT MANAGER KΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΠΑΛΙΟΣ ΕΜΠΟΡΙΚΟΣ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΒΑΓΙΑΣ MANAGER CORPORATE & FLEET BUSINESS UNIT ΜΕΜΑ ΚΑΤΩΠΟΔΗ CORPORATE COMMUNICATION MANAGER ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ ΓΕΩΡΓΙΑΔΗ MARKETING EXECUTIVE ΒΑΡΙΑ ΔΡΟΥΓΑ COPY EDITOR ΓΙΩΤΑ ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗ PRODUCTION MANAGER ΒΑΣΙΛΗΣ ΘΥΜΙΑΝΟΣ ART DIRECTOR ΘΕΟΔΩΡΑ ΚΟΥΛΗ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ - ΣΚΙΤΣΑ ΦΩΤΗΣ ΦΩΤΙΟΥ ΦΩΤΟΓΡΑΦΗΣΗ ΕΞΩΦΥΛΛΟΥ IΜΑGEPRO/ΣΩΚΡΑΤΗΣ ΕΥΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ DIRECTOR ACCOUNTING ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΧΑΤΖΗΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Ετήσια συνδρομή: 250 ευρώ (περιλαμβάνεται ΦΠΑ 6%) ISSN έντυπης έκδοσης 2585-3929 ISSN ηλεκτρονικής έκδοσης 2732-8074 Μικράς Ασίας 43 | 152 33 | Χαλάνδρι T: 210.77.12.400 | F: 210 77.85.097 e-mail: info@direction.gr www.direction.gr IΔΙΟΚΤΗΤΕΣ - ΕΤΑΙΡΟΙ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΠΑΛΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΑΠΑΛΙΟΣ ΝΟΜΙΜΟΣ ΕΚΠΡΟΣΩΠΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤIΝΟΣ ΠΑΠΑΛΙΟΣ, ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΗΣ 230360 BUSINESS NEWS MAGAZINE ΔΙΜΗΝΙΑΙΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΤΕΥΧΟΣ 32 editorial ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2024 #32 H ΗΓΕΣΙΑ στην πρώτη σελίδα Η πρώτη αποκλειστικά αφιερωµένη στην οικογενειακή επιχειρηµατικότητα έκδοσή µας αναγνωρίζει τη σηµασία της για την εγχώρια οικονοµία αλλά και την πολυδιάστατη φύση της. Η ραχοκοκκαλιά του ελληνικού επιχειρείν Οι οικογενειακές επιχειρήσεις στη χώρα μας εκτιμάται πως αγγίζουν το 80% των εταιρειών που δραστηριοποιούνται συνολικά στην αγορά. Φυσικά, αποτελούν τη συντριπτική πλειονότητα των μικρομεσαίων επιχειρήσεων, αλλά δεν λείπουν και οι εταιρείες πολύ μεγαλύτερου μεγέθους, καθώς και οι εισηγμένες στο χρηματιστήριο. Με πλήρη συνείδηση τόσο της σημασίας που έχει η οικογενειακή επιχειρηματικότητα για την ελληνική οικονομία όσο και της πολυδιάστατης φύσης και των ιδιαιτεροτήτων της, ετοιμάσαμε αυτή την ειδική έκδοση που κρατάτε στα χέρια σας, θέλοντας να καλύψουμε όσον το δυνατόν πιο σφαιρικά και ολοκληρωμένα αυτή την πτυχή του επιχειρείν. Νομίζω πως το κατορθώσαμε σε μεγάλο βαθμό χάρη στα πολύτιμα insights που μας προσέφεραν οι συζητήσεις με τον αντιπρόεδρο της KPMG στην Ελλάδα, Bαγγέλη Αποστολάκη, που τα τελευταία χρόνια ασχολείται σχεδόν αποκλειστικά με τις οικογενειακές επιχειρήσεις και φιλοξενείται στο εξώφυλλο του τεύχους μας. Πολύτιμη «τροφή για γνώση» προσφέρουν βέβαια και οι συνεντεύξεις της έκδοσης με διεθνώς καταξιωμένους και αναγνωρισμένους στο χώρο της οικογενειακής επιχειρηματικότητας ακαδημαϊκούς. Παράλληλα, στις σελίδες της ειδικής αυτής έκδοσης για το «Family Business» θα βρείτε πλήθος ερευνητικών στοιχείων και δεδομένων για τις οικογενειακές επιχειρήσεις, τόσο σε εγχώριο όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο. Δεν λείπουν, βέβαια, και οι αναφορές και οι παρουσιάσεις συγκεκριμένων οικογενειακών επιχειρήσεων, που ξεχωρίζουν. Κι ας μην τις έχουμε όλοι πάντα στο μυαλό μας ως τέτοιες. Αυτό, όμως, είναι το σημαντικό χαρακτηριστικό των οικογενειακών επιχειρήσεων, η ευρύτατη κάλυψή τους στο πεδίο του επιχειρείν. Στον κόσμο της οικογενειακής επιχειρηματικότητας ανήκει τόσο η αυτοκρατορία του Αριστοτέλη Ωνάση και της οικογένειάς του όσο και το νεοσύστατο family office των αδερφών Αντετοκούνμπο. Στις οικογενειακές επιχειρήσεις υπολογίζεται τόσο η Motor Oil, η μοναδική ελληνική επιχείρηση μεταξύ των 500 μεγαλύτερων του πεδίου διεθνώς, όσο και ένα μικρό εμπορικό κατάστημα. Μια παράμετρος που δεν προσεγγίσαμε εκτενώς γιατί δεν εμπίπτει άμεσα στο χώρο της οικογενειακής επιχειρηματικότητας, αλλά μπορεί να προσφέρει πολύτιμα συμπεράσματα για τις προοπτικές στη χώρα μας, έχει να κάνει με τη στάση των Ελλήνων απέναντι στο θεσμό της οικογένειας αλλά και τους λόγους που καθιστούν τη δημιουργία της όλο και πιο δύσκολη. Όπως προκύπτει από πρόσφατη έρευνα του Εθνικού Ιδρύματος Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ), σε έναν κόσμο που διαρκώς αλλάζει σε κάθε του διάσταση, φαίνεται πως για την ελληνική κοινωνία υπάρχει ένας θεσμός που παραμένει σταθερός: η οικογένεια. Στη συντριπτική τους πλειονότητα, οι Έλληνες αξιολογούν ως «πολύ» και «πάρα πολύ» σημαντική την οικογένεια, καθώς συνολικά οι δύο απαντήσεις συγκεντρώνουν ποσοστό 96%, με 24% και 72%, αντίστοιχα. Επίσης, σύμφωνα με την έρευνα, οι Έλληνες εξακολουθούν να έχουν στο νου τους την έννοια της ευρύτερης οικογένειας σε μεγάλο ποσοστό ως εξαιρετικά σημαντική. Αν και η οικογένεια αξιολογείται ως πολύ σημαντικός θεσμός από τους σύγχρονους Έλληνες, αυτό δεν αποτυπώνεται στα δημογραφικά χαρακτηριστικά της κοινωνίας μας. Σε αυτό το πλαίσιο, το «ημερολόγιο σύστασης της οικογένειας» αναπροσδιορίζεται και έχει µετατεθεί έπειτα από την ηλικία των 30 ετών, τόσο για τους άνδρες όσο και για τις γυναίκες, ενώ την ίδια στιγμή ο γάμος και ιδιαίτερα ο θρησκευτικός εμφανίζει «σημάδια κόπωσης». Στην Ελλάδα, οι γυναίκες διστάζουν όλο και περισσότερο να αποκτήσουν πάνω από δύο παιδιά, ενώ τελευταία η τάση είναι να παραμένουν στο ένα παιδί. Ταυτόχρονα, οι οικονομικοί λόγοι, σε ποσοστό 48,7% και η εργασιακή ανασφάλεια με ποσοστό 12,1%, αξιολογούνται ως οι κυριότερες αιτίες για τις οποίες οι άνθρωποι δυσκολεύονται σήμερα να κάνουν οικογένεια. Τι σημαίνουν όλα αυτά για την εξέλιξη της οικογενειακής επιχειρηματικότητας; Το μέλλον μόνο θα δείξει… Βαγγέλης Παπαλιός PAPALIOS MEDIA GROUP IKE SPECIAL EDITION FAMILY BUSINESS
06 news: Εξελίξεις από την Ελλάδα και το εξωτερικό 14businessfocus Septona: Ανάπτυξη εντός και εκτός συνόρων 25businessfocus Bίκος: Μια ελληνική οικογενειακή επιχείρηση 29businessfocus Όμιλος Delatolas Express Cargo: 50 χρόνια ανάπτυξης με σεβασμό στην οικογενειακή παράδοση 42Ελληνικές οικογενειακές επιχειρήσεις: Ζητείται (νέου τύπου) εμπιστοσύνη. 44businessretro: Όταν οι πολυεθνικές χτυπάνε την πόρτα 46business research: Οι μεγαλύτερες οικογενειακές επιχειρήσεις διεθνώς 48businessfocus: Τι μας έμαθε η πανδημία Covid-19 49businessfocus: Αναπτυξιακό άλμα 15ετίας για το παγκόσμιο οικογενειακό επιχειρείν 50Άποψη Οικογενειακή επιχείρηση: Ένας ιστορικός θεσμός σε μετάβαση, γράφει ο Αθαν. Χ. Παπανδρόπουλος businessunusual: Οικογένεια Αντετοκούνμπο: Στο παιχνίδι του επιχειρείν 26 interview: Δρ Andrea Calabrò: Οι οικογενειακές επιχειρήσεις μπορούν να ευδοκιμήσουν σε οποιονδήποτε κλάδο 16 interview: Alfredo De Massis: Από την οικογενειακή επιχείρηση στον οικογενειακό επιχειρηματικό «γαλαξία» 20 Αθανάσιος Σαββάκης: Οι μύθοι για τις οικογενειακές επιχειρήσεις 06 έρευνα: Η αποτελεσματική διακυβέρνηση αυξάνει την αξία της οικογενειακής επιχείρησης. 34 businessfocus: ΕΚΚΕ: Το παρόν και το μέλλον των οικογενειακών επιχειρήσεων 40 businessfocus: Family Offices: Tι είναι, τι κάνουν, τι προσφέρουν… 24 businessicon: Αριστοτέλης Ωνάσης: Ο μεγιστάνας σύμβολο του ελληνικού επιχειρείν 18 interview: Maria Sinanis & John Davis: H διαδοχή ξεκινά πολύ πριν από τη μεταβίβαση της ηγεσίας 30 #32 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2024 cover Story: Βαγγέλης Αποστολάκης, Deputy Senior Partner, KPMG, στην Ελλάδα. Ο σύμβουλος επιχειρήσεων που αγκάλιασε την ελληνική οικογενειακή επιχειρηματικότητα 08 H ΗΓΕΣΊΑ στην πρώτη σελίδα index SPECIAL EDITION FAMILY BUSINESS
news InBrief Για τους μύθους που διέπουν συχνά τις οικογενειακές επιχειρήσεις είχε αναφερθεί σε συνέδριο τον Δεκέμβριο του 2022 ο επίτιμος πρόεδρος του ΣΒΕ και πρόεδρος της EnExGroup Αθανάσιος Σαββάκης: «Ο πρώτος μύθος λέει ότι οι οικογενειακές επιχειρήσεις διοικούνται αντιεπαγγελματικά. Μάλιστα, όσοι το υποστηρίζουν, προσθέτουν ότι σχεδόν νομοτελειακά οι οικογενειακές επιχειρήσεις θα αποτύχουν στην τρίτη γενιά. Πώς εξηγείται, όμως, το γεγονός ότι σήμερα υπάρχουν οικογενειακές επιχειρήσεις 150 ή και 200 ετών στο εξωτερικό, και άνω των 100 ετών στην Ελλάδα; Άλλο, λοιπόν, είναι η ταχύτητα και η ευελιξία στη λήψη των αποφάσεων, και άλλο η δήθεν αντιεπαγγελματική διαχείριση». Ο δεύτερος μύθος λέει ότι «μόνο ο ιδρυτής (της επιχείρησης) δημιουργεί πλούτο και κανένας άλλος από εκεί και πέρα δεν προσθέτει αξία στην επιχείρηση. Σε πλήθος οικογενειών και μάλιστα παγκοσμίως γνωστών, οι ιδρυτές τους ήταν απλώς οι πρώτοι από μια σειρά διαδόχων που ακολούθησαν και δημιούργησαν και αυτοί με την σειρά τους πλούτο. Πολλές διεθνείς εμπειρικές μελέτες για τις οικογενειακές επιχειρήσεις αποδεικνύουν ότι μια οικογενειακή επιχείρηση, που θεωρεί ότι είναι παραγωγική για την οικογένεια και την κοινωνία, πάντα έχει πολλαπλούς δημιουργούς πλούτου, σε συνεχόμενες γενιές». Ο τρίτος μύθος αφορά «στη δήθεν προκαθορισμένη κάμψη ή και πτώση της οικογενειακής επιχείρησης, όταν αναλάβει τα ηνία η 3η γενιά. Είναι ο πιο διαδεδομένος μύθος, που υποστηρίζει ότι τα παιδιά και εγγόνια ενός ιδρυτή, είναι πιθανό να κακοδιαχειριστούν την οικογενειακή επιχείρηση. Αν παρατηρήσουμε προσεκτικά τις οικογενειακές επιχειρήσεις στην Ελλάδα και στον κόσμο, θα παρατηρήσουμε ότι οι οικογένειες ακολουθούν μάλλον έναν κύκλο συνεχούς προσπάθειας και ανάπτυξης, παρά μια πορεία -προφανώς ασυνείδητη- γραμμικής παρακμής». Ο τέταρτος μύθος λέει ότι «αν πουληθεί μια οικογενειακή επιχείρηση, τότε η οικογένεια παύει να ασκεί επιχειρηματική δραστηριότητα. Μάλλον, το αντίθετο. Η πλειοψηφία των οικογενειών σε αυτή την περίπτωση, επενδύει σε κάποια άλλη επιχειρηματική δραστηριότητα, συνεχίζοντας έτσι την παράδοση, που θέλει την οικογένεια να είναι ιδιοκτήτρια μιας οικογενειακής επιχείρησης». Σύμφωνα με το πέμπτο μύθο, «ο πλούτος μιας οικογένειας προκύπτει μόνο από μια οικονομική-επιχειρηματική δραστηριότητα. Και αυτό είναι λάθος, αφού αν κοιτάξουμε γύρω μας, θα διαπιστώσουμε ότι τα κέρδη από την οικογενειακή επιχείρηση, επενδύονται τόσο στην ίδια, όσο και σε άλλες επιχειρηματικές δραστηριότητες της οικογένειας». Τέλος, ο έκτος μύθος λέει ότι «η επιτυχία μιας οικογενειακής επιχείρησης στις επόμενες γενιές, στηρίζεται στο γεγονός ότι η οικογένεια έχει απομακρυνθεί από την διοίκηση της οικογενειακής επιχείρησης και ασκεί μια σχετικά μικρή επιρροή στη λήψη των αποφάσεων. Όσοι υποστηρίζουν ότι ο μύθος αυτός είναι πραγματικότητα, αγνοούν παντελώς ότι οι οικογενειακές επιχειρήσεις στηρίζονται πρωτίστως στις αξίες της οικογένειας, διότι το στιβαρό θεμέλιό τους είναι η οικογενειακή κουλτούρα. Βεβαίως, αρκετές φορές οι οικογενειακές αξίες και πρακτικές μπορεί να υπονομεύσουν τη βιωσιμότητα της οικογενειακής επιχείρησης . Είναι και αυτό γεγονός αδιαμφισβήτητο. Η συνηθισμένη, όμως, πρακτική είναι η οικογένεια να προσπαθεί διαρκώς να μειώσει τους τρόπους, με τους οποίους η επιχείρηση «στεγνώνει» οικονομικά και στο πλαίσιο αυτό προσπαθεί να μεγαλώσει και να βελτιστοποιήσει τα οφέλη για όλα τα μέλη της οικογένειας, ανεξαιρέτως». Σε αυτό το πλαίσιο, ο κ. Σαββάκης είχε υπογραμμίσει ότι «έχουμε ανάγκη από την προβολή επιτυχημένων παραδειγμάτων οικογενειακών επιχειρήσεων που μακροημερεύουν, που αναπτύσσονται, που δημιουργούν νέες καλά πληρωμένες θέσεις εργασίας, που γίνονται πραγματικοί καταλύτες κοινωνικής συνοχής -ειδικά σε τοπικό επίπεδο- και εν τέλει είναι οι πραγματικοί στυλοβάτες της οικονομίας. Υπάρχουν πολλά τέτοια παραδείγματα στην Ελλάδα, η πρόκληση για εμάς είναι να τα ανακαλύψουμε και να τα προβάλουμε με τον σωστό τρόπο». Βοήθεια εκτός οικογένειας Τα τελευταία χρόνια, παρατηρούμε πως υπάρχουν ελληνικές οικογενειακές επιχειρήσεις, που έχουν την τόλμη να διευρύνουν τα διοικητικά τους συμβούλια και να συμπεριλάβουν έμπειρα στελέχη της αγοράς ως μη εκτελεστικά μέλη, θέλοντας να αξιοποιήσουν την εμπειρία και τις γνώσεις τους. Η Μέλισσα - Κίκιζας, ήδη από το 2019, έχει εντάξει στο διοικητικό της συμβούλιο, τόσο τον ιδιοκτήτη της γαλακτοβιομηχανίας Κρι Κρι, Παναγιώτη Τσινάβο, όσο και τον Χρήστο Χαρπαντίδη της Philip Morris. H Οptima της οικογένειας Παντελιάδη πέρσι έκανε εννεαμελές το δικό της διοικητικό συμβούλιο και πλέον συμμετέχουν σε αυτό ο Γιάννος Μπενόπουλος (πρόεδρος της Ελληνικής Ένωσης Καφέ και πρόεδρος και διευθύνων σύμβουλος της Cafetex), ο Αλέξανδρος Κίκιζας (διευθύνων σύμβουλος της Μέλισσα Κίκιζας), ο Χρήστος Χαρπαντίδης (αντιπρόεδρος της Philip Morris International για τη Νοτιοανατολική Ευρώπη) και ο Βασίλης Σταύρου (διευθύνων σύμβουλος της Valvis Holding SA, πρώην επικεφαλής της ΑΒ Βασιλόπουλος). Πριν από λίγες ημέρες, και η Endless EC ανακοίνωσε την ανανέωση του διοικητικού της συμβουλίου, με την προσθήκη νέων μελών με ευρεία και ενεργή εμπειρία σε θέματα του επιχειρείν και της αειφόρου ανάπτυξης. Στο πλαίσιο αυτό, στο νέο Δ.Σ. εισήρθαν ως μη εκτελεστικά μέλη ο Δημήτρης Βαλαχής, Group CEO oμίλου Fourlis, ο Αρμόδιος Γιαννίδης, CEO Vitex Α.Ε., ο Λεωνίδας Βρεττάκος, πρόεδρος των Ελληνικών Αλυκών και η Δρ. Ευαγγελία Γκίζα, διευθύντρια διασφάλισης ποιότητας και ποιοτικού ελέγχου στην Π.Γ. Νίκας Α.Ε. Αθανάσιος Σαββάκης: Οι μύθοι για τις οικογενειακές επιχειρήσεις «Έχουμε ανάγκη από την προβολή επιτυχημένων παραδειγμάτων οικογενειακών επιχειρήσεων που μακροημερεύουν, που αναπτύσσονται, που δημιουργούν νέες καλά πληρωμένες θέσεις εργασίας» 6 #32 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2024 SPECIAL EDITION FAMILY BUSINESS
Up & down Ο Όμιλος Motor Oil της οικογένειας Βαρδινογιάννη αποτελεί τη μεγαλύτερη οικογενειακή επιχείρηση στη χώρα μας και τη μόνη ελληνική που συμπεριλαμβάνεται στο top 500 διεθνώς. Το δικαστικό σήριαλ που βρίσκεται ακόμη σε εξέλιξη αναφορικά με την Folli Follie της οικογένειας Κουτσολιούτσου καταδεικνύει πως προβλήματα τέτοιους είδους μπορεί να προκύψουν και σε οικογενειακές επιχειρήσεις Η Walmart της οικογένειας Walton αποτελεί τη μεγαλύτερη οικογενειακή επιχείρηση διεθνώς, με ετήσιο τζίρο 572,5 δισ. δολάρια και 2,3 εκατ. εργαζομένους. Διαφορές εκατομμυρίων καταγράφονται στη φορολόγηση για μεταβιβάσεις μεταξύ γενεών σε 57 χώρες και δικαιοδοσίες καταγράφονται, σύμφωνα με την έκθεση Global Family Business Tax Monitor 2023 της KPMG Private Enterprise. Σύμφωνα με την έκθεση, σε παγκόσμιο επίπεδο η Νότια Κορέα, η Γαλλία, οι ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο επιβάλλουν τους υψηλότερους φορολογικούς συντελεστές σε μεταβιβάσεις οικογενειακών επιχειρήσεων αξίας 10 εκ. ευρώ μέσω κληρονομιάς, πριν υπολογιστούν τυχόν φορολογικές ελαφρύνσεις. Μετά τις φοροαπαλλαγές, το μεγαλύτερο μερίδιο από τις κληρονομιές οικογενειακών επιχειρήσεων αξίας 10 εκατομμυρίων ευρώ παρακρατείται στη Νότια Αφρική και ακολουθούν ο Καναδάς και η Ιαπωνία. Για κληρονομιές οικογενειακών επιχειρήσεων άνω των 100 εκατομμυρίων ευρώ, η πιο ακριβή φορολογική δικαιοδοσία είναι η Νότια Κορέα μετά τις απαλλαγές, με τη Νότια Αφρική και τις ΗΠΑ να ακολουθούν στη δεύτερη και τρίτη θέση. Για μεταβιβάσεις οικογενειακών επιχειρήσεων αξίας 10 εκατ. ευρώ εν ζωή του ιδιοκτήτη (δωρεά), η Βενεζουέλα επιβάλλει τους υψηλότερους φόρους παγκοσμίως, πριν από τις απαλλαγές, με τις Ισπανία, Νότια Κορέα και Γαλλία να ακολουθούν. Μετά τις απαλλαγές, η Νότια Αφρική και η Ιαπωνία βρίσκονται στη δεύτερη και τρίτη θέση, μετά τη Βενεζουέλα, ως οι χώρες και δικαιοδοσίες που επιβάλλουν το υψηλότερο φορολογικό κόστος στις μεταβιβάσεις επιχειρήσεων μέσω δωρεάς. Παρόμοιες είναι και οι συγκρίσεις για οικογενειακές επιχειρήσεις αξίας 100 εκατ. ευρώ, πριν και μετά τις απαλλαγές. GlobalView Η τοποθεσία κάνει την διαφορά #Νumbers Αισιοδοξία καταγράφεται όσον αφορά στο μέλλον των οικογενειακών επιχειρήσεων, τόσο στην Ελλάδα όσο και διεθνώς, αλλά φυσικά υπάρχουν και ζητήματα που απαιτούν προσοχής 8,02 τρισ. δολάρια συνολικά έσοδα έχουν οι 500 μεγαλύτερες οικογενειακές επιχειρήσεις παγκοσμίως και απασχολούν 24,5 εκατ. ανθρώπους σε 47 χώρες 73% των οικογενειακών επιχειρήσεων, που κατέγραψαν διψήφια ανάπτυξη το 2022, διαθέτουν σαφές σύστημα οικογενειακών αξιών και ξεκάθαρο εταιρικό σκοπό 8 στις 10 επιχειρήσεις στην Ελλάδα είναι οικογενειακές, όπως και το 44% των εισηγμένων επιχειρήσεων στο Χρηματιστήριο Αθηνών 18% μόνο των ελληνικών επιχειρήσεων δηλώνουν ότι έχουν μια συγκεκριμένη πολιτική για τη διαφορετικότητα, την ισότητα και τη συμπερίληψη 77% των οικογενειακών επιχειρήσεων παγκοσμίως δηλώνουν ιδιαίτερα αισιόδοξες και για τις προοπτικές για τα επόμενα δύο χρόνια. 77% των Ελλήνων αναγνωρίζουν τη συμβολή των οικογενειακών επιχειρήσεων στη διατήρηση των θέσεων εργασίας 7 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2024 #32
coverstory Βαγγέλης Αποστολάκης Αντιπρόεδρος, KPMG στην Ελλάδα Φωτογράφηση: ImagePro / Σωκράτης Ευσταθόπουλος 8 #32 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2024 SPECIAL EDITION FAMILY BUSINESS
Ο Βαγγέλης Αποστολάκης, Deputy Senior Partner για την KPMG στην Ελλάδα, μίλησε στο Business News Magazine για την πάνω από 35 ετών διαδρομή που τον οδήγησε από το Business Consulting στο Family Business Consulting, τα χαρακτηριστικά των οικογενειακών επιχειρήσεων και όλα όσα μπορούν να προσφέρουν σε αυτές οι εξειδικευμένες συμβουλευτικές υπηρεσίες. Συνέντευξη στον Δημήτρη Τσουκαλά Ο σύμβουλος επιχειρήσεων που αγκάλιασε την ελληνική οικογενειακή επιχειρηματικότητα «Είναι η πρώτη φορά που βρεθήκαμε όλοι μαζί σε ένα τραπέζι, συζητήσαμε με ανοιχτό μυαλό και με οργανωμένο τρόπο δύσκολα και ευαίσθητα θέματα που τα αποφεύγαμε και τα βάζαμε κάτω από το χαλί, και βγάλαμε άκρη...» Feedback από πελάτη μας οικογενειακή επιχείρηση, που για μένα σημαίνει πολλά. Διαθέτετε πείρα δεκαετιών στο Business Consulting. Πώς μπήκατε σε αυτόν το χώρο; Πώς ξεκίνησε η συγκεκριμένη διαδρομή; Όλα ξεκίνησαν στο Λονδίνο… Αλλά ας τα πάρουμε από την αρχή. Τη δεκαετία του ’70, οι προοδευτικοί και «ριψοκίνδυνοι» γονείς μου, ιδιοκτήτες ενός επαρχιακού φούρνου στο Ηράκλειο της Κρήτης, αποφάσισαν να με στείλουν, τον μεγαλύτερο γιο τους, για σπουδές στην Αγγλία. Σκεφτείτε, άλλες εποχές βέβαια, με φτωχά αγγλικά, με περιορισμένο και αυστηρά ελεγχόμενο συνάλλαγμα, χωρίς credit και debit cards συνδεδεμένες με ελληνικούς λογαριασμούς, χωρίς κινητά, χωρίς facebook, χωρίς whats App και Instagram... Πολλές δυσκολίες και πρωτόγνωρες καταστάσεις για ένα 17χρονο παιδί που έβγαινε πρώτη φορά από τα «σύνορα» τη Κρήτης! Άλλες εποχές... Σπούδασα όμως Operational Research & Computing, έκανα και μεταπτυχιακό. Πολύ σημαντική επένδυση για την εποχή, ακόμα και σήμερα. Κατά τη διάρκεια του πτυχίου μου έπρεπε να αποκτήσω πρακτική εμπειρία για ένα χρόνο σε κάποια εταιρεία στην Αγγλία. Η τύχη έφερε στο δρόμο μου την British Telecom και προσλήφθηκα στο τμήμα MSCU, Management Science Consultancy Unit, ένα τμήμα με απίστευτους ανθρώπους, πανέξυπνους, καλοσπουδαγμένους, ανοιχτόμυαλους, πολύπειρους, προερχόμενους από όλους τους χώρους και τις ειδικότητες. Ήταν το «εσωτερικό» Consulting της British Telecom, με αποστολή να επιλύει προβλήματα και προκλήσεις για κάθε θέμα από όλο το δίκτυο της BT απανταχού της χώρας. Εκεί, αρχές της δεκαετίας του ’80, γνώρισα το Consulting. It was love at first sight! Έκτοτε ασχολούμαι ως Business Consultant για 35 και πλέον χρόνια. Έχω κάνει πολλά και έχουν δει τα μάτια μου περισσότερα. Έχω συνεργαστεί με πολλά και αξιόλογα στελέχη σημαντικών ελληνικών επιχειρήσεων και έχω καταπιαστεί με ποικίλα θέματα και προβλήματα συνεργαζόμενος και εποπτεύοντας ταλαντούχους συνεργάτες. Τι ακριβώς περιλαμβάνει το Business Consulting; Τι προσφέρει; Το Consulting βέβαια είναι όπως το καταλαβαίνει ο καθένας, ανάλογα με το τι 9 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2024 #32
coverstory Βαγγέλης Αποστολάκης εμπειρίες είχε με αυτό και κυρίως με το τι Consultants είχε την «τύχη» να συνεργαστεί. Όπως το καταλαβαίνω εγώ, το Consulting παρέχει ανεξάρτητη, αμερόληπτη και εξειδικευμένη άποψη και γνώση σε εταιρείες ή/και ιδιώτες, με σκοπό την υποστήριξη στην επίλυση και στο χειρισμό (επιχειρηματικών) προβλημάτων και προκλήσεων. Tα τελευταία χρόνια ασχολείστε σε μεγάλο βαθμό με τις οικογενειακές επιχειρήσεις. Διαφοροποιείται το Business Consulting όταν έχουμε να κάνουμε με τέτοιου είδους εταιρείες; Είναι διαφορετική η προσέγγιση που πρέπει να ακολουθηθεί; Υπό το πρίσμα των όσων ανέφερα παραπάνω, Family Business Consulting είναι μεν Consulting αλλά με μια διαφορά, και αυτή έγκειται στη λέξη Family. Για να συντονιστούμε και προτού κατανοήσουμε τι εννοούμε με το Family Business Consulting, ας ορίσουμε τι είναι οικογενειακή επιχείρηση. Το πρώτο πράγμα που έρχεται στο μυαλό είναι η μικρή επιχείρηση όπου ο πατέρας, η μητέρα και ενδεχομένως τα παιδιά εργάζονται για τα προς το ζην, με την ευχή και ελπίδα να μεγαλώσει και να μπορέσει να θρέψει και τις οικογένειες των παιδιών και των εγγονιών. Είναι σίγουρα αυτό, αλλά δεν είναι μόνο αυτό. Υπάρχουν πολλοί ορισμοί, αλλά ένας ορισμός που μου αρέσει λέει ότι το μέγεθος είναι αδιάφορο, αφού οικογενειακή επιχείρηση είναι κάθε επιχείρηση που ανήκει ή ελέγχεται από μια οικογένεια, που τουλάχιστον ένα μέλος της οικογένειας είναι στη διοίκηση ή συμμετέχει στις κρίσιμες αποφάσεις και που υπάρχει μια ξεκάθαρη και δεδηλωμένη πρόθεση να περνά η επιχείρηση στην επόμενη και στην επόμενη γενιά και στην επόμενη γενιά… Αν φέρουμε στο μυαλό μας τις ελληνικές αλλά και τις διεθνείς εταιρείες με γνωστά brands και προϊόντα, οι περισσότερες είναι οικογενειακές. Εξάλλου, πάνω από το 60% των επιχειρήσεων παγκοσμίως είναι οικογενειακές, και σε χώρες όπως η Ελλάδα πιθανόν πάνω από το 80%. Αποτελούν δε τον μεγαλύτερο εργοδότη και συνεισφέρουν σημαντικά στο ΑΕΠ κάθε χώρας. Κάποιος, επιχειρηματικά σκεπτόμενος, μπορεί να πει ότι αυτό είναι μια εξαιρετικά μεγάλη δεξαμενή εταιρειών με ένα κοινό χαρακτηριστικό, το ότι είναι οικογενειακές, βάζοντας στην εξίσωση και μελέτες που δείχνουν ότι οι οικογενειακές επιχειρήσεις δύσκολα επιβιώνουν στην τρίτη και πέρα γενιά. Δημιουργείται έτσι το ερώτημα: γιατί; Τι ιδιαίτερα χαρακτηριστικά έχουν αυτές οι επιχειρήσεις λόγω της οικογενειακής τους φύσης και ταυτόχρονα η πρόκληση: τι μπορεί να κάνει ένας Consultant που θα βοηθήσει τις επιχειρήσεις αυτές να μακροημερεύσουν και να μεταφέρονται με επιτυχία από γενιά σε γενιά; Πώς βρεθήκατε στο πεδίο του Family Business Consulting; Ήταν κάτι που πάντα σας προσέλκυε το ενδιαφέρον; Πραγματικά, το πώς εγώ, με 35 χρόνια εμπειρία στο Business Consulting, ενεπλάκην με το Family Business Consulting, είναι μια καλή ερώτηση. Μπορεί να είναι μια φυσική κατάληξη της πολυετούς καριέρας μου, όπου συμβούλευα επιχειρήσεις και επιχειρηματίες, αλλά πάντα από την πλευρά της επιχείρησης. Μπορεί όμως να είναι και «πεπρωμένο»! Θυμάμαι τον εαυτό μου να δουλεύει και να βοηθά στη μικρή οικογενειακή επιχείρησή μας, ένα φούρνο στο Ηράκλειο της Κρήτης. Η ζωή μου στην εφηβεία: σχολείο, φούρνος, φροντιστήρια κάθε μέρα... Από τους γονείς μου έμαθα τι σημαίνει να έχεις μια οικογενειακή επιχείρηση, να αναπτύσσεις προϊόντα που οι πελάτες σου χρειάζονται και θα θέλουν να τα πώς συμβάλλετε στην ανάπτυξή τους; Τι ακριβώς κάνουμε; Εύλογη ερώτηση. Δουλεύουμε με οικογένειες που επιχειρούν και τις καθοδηγούμε ως προς το πώς μπορούν να συνεργάζονται ως οικογένεια και πώς μπορούν να μεγιστοποιήσουν τις πιθανότητες, ώστε η επιχείρηση να συνεχίσει να λειτουργεί και να ευημερεί με επιτυχία για τα παιδιά τους και τα παιδιά των παιδιών τους και τα παιδιά των παιδιών τους. Δηλαδή, βοηθούμε και αναπτύσσουμε εξατομικευμένες δομές και διαδικασίες για το πώς τα μέλη της οικογένειας θα συνυπάρχουν αρμονικά στην επιχείρηση, πώς να συζητούν εποικοδομητικά, πώς να επιλύουν τις όποιες διαφορές τους, πώς να διαβουλεύονται με επιχειρήματα και εντός δομημένου πλαισίου, πώς να αποφασίζουν με σύνεση και από κοινού για το μέλλον της επιχείρησης και της οικογένειας. Τους βοηθάμε να αναπτύξουν μηχανισμό και σύστημα οικογενειακής διακυαγοράσουν, να εξυπηρετείς τους πελάτες με τέτοιο τρόπο που να σε εμπιστεύονται και να θέλουν να ξανάρθουν στο μαγαζί σου, να έχεις το νου σου στα οικονομικά για να μπορέσεις να κάνεις τις όποιες επενδύσεις χρειάζονται, να πληρώνεις τις υποχρεώσεις σου και το προσωπικό και να μένει και κάτι για τις ανάγκες της οικογένειας και κάτι ακόμα για το μέλλον τις όποιες δύσκολες μέρες. Σε αυτό το περιβάλλον έμαθα τα βασικά της ζωής και του οικογενειακού επιχειρείν: σκληρή δουλειά και χωρίς ωράρια, δουλειά/επιχείρηση και ζωή αλληλοσυνδέονται, ότι τα αγαθά κόποις κτώνται, σεβασμό, αξιοπρέπεια και φροντίδα στους πελάτες, στους υπαλλήλους, αλλά και μέσα στην οικογένεια. Έτσι, σε αυτόν τον κύκλο μιας μακρόχρονης καριέρας, φαίνεται να επιστρέφω στις ρίζες μου. Πώς λοιπόν συνδράμει η KPMG και εσείς προσωπικά τις οικογένειες που επιχειρούν; Τι τους προσφέρετε και Πάνω από το 60% των επιχειρήσεων παγκοσμίως είναι οικογενειακές, και σε χώρες όπως η Ελλάδα πιθανόν πάνω από το 80%. Αποτελούν δε τον μεγαλύτερο εργοδότη και συνεισφέρουν σημαντικά στο ΑΕΠ κάθε χώρας 10 #32 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2024 SPECIAL EDITION FAMILY BUSINESS
βέρνησης, το οποίο ονομάζουμε Οικογενειακό Καταστατικό. Σε τι ακριβώς μπορεί να βοηθήσει αυτό το Οικογενειακό Καταστατικό; Αν το έβαζα σε μια πρόταση, θα έλεγα πως στόχος και επιδίωξή μας είναι να βοηθήσουμε και να καθοδηγήσουμε τις οικογένειες που επιχειρούν να αναπτύξουν το δικό τους «κατά παραγγελία» Οικογενειακό Καταστατικό, δηλαδή, δομές, διαδικασίες και πρακτικές ως προς το πώς θα λειτουργούν ως οικογένεια για μια διαχρονικά επιτυχημένη επιχείρηση για πολλές, πολλές γενιές. Με αυτό τον τρόπο μαθαίνουν πώς να αντιμετωπίζουν καυτά και δύσκολα ζητήματα και προκλήσεις όπως: u Πώς να προσδιορίσουν τον (υπέρτατο) κοινό σκοπό της οικογένειας που επιχειρεί, να κατανοήσουν το γιατί είναι μαζί επιχειρηματικά και πού στοχεύουν και ποιες είναι αυτές οι μοναδικές αξίες της οικογένειας που ορίζουν τις συμπεριφορές εντός και εκτός επιχείρησης u Πώς να διαχειριστούν με επιτυχία και με το σωστό timing τη διαδοχή στη διοίκηση, στο τιμόνι, και να σχεδιαστεί η κατάλληλη διαδικασία που θα αναγνωρίζει και θα προετοιμάζει πιθανούς και εν δυνάμει υποψηφίους διαδόχους και στη συνέχεια πώς να επιλεγεί ο/η καταλληλότερος/η u Πώς, εκτός από τη διαδοχή στη διοίκηση να διαχειριστούν τη διαδοχή στην ιδιοκτησία, μια εξίσου σημαντική και συχνά κρίσιμη πρόκληση, αφού η ιδιοκτησία χαράσσει πορεία και επικυρώνει τις σημαντικές αποφάσεις, ποιος και πότε δηλαδή μπορεί να είναι μέτοχος και πώς να διαχειρίζεται την εξουσία, την ισχύ αλλά και τις υποχρεώσεις και τα δικαιώματα που απορρέουν από αυτή την ιδιότητα u Πώς να διαβουλεύονται εποικοδομητικά και πώς να λαμβάνουν σημαντικές στρατηγικές αποφάσεις για το μέλλον και την πορεία της επιχείρησης u Πώς να καθορίζουν το ρίσκο που είναι διατεθειμένοι να αναλάβουν στις στρατηγικές αποφάσεις τους u Πώς να εργάζονται στην επιχείρηση με αρμονία και υπηρετώντας τον απώτερο σκοπό της οικογένειας και της επιχείρησης u Πώς να απολαμβάνουν την επιτυχία της επιχείρησης με τρόπο δίκαιο προς όλους, διαφυλάττοντας ταυτόχρονα τις ανάγκες της επιχείρησης. Συζητώντας για τη διάδραση της οικογένειας που επιχειρεί και του τρόπου λήψης αποφάσεων, διάβασα ένα άρθρο σας πρόσφατα για τα advisory boards στη διακυβέρνηση της οικογενειακής επιχείρησης και φαίνεται ότι αυτό το ζήτημα συζητείται αρκετά το τελευταίο διάστημα και δείχνει να κερδίζει συνεχώς έδαφος σαν πρακτική. Ποια είναι η γνώμη σας και κυρίως τι μπορεί να προσφέρει σε περιβάλλον οικογενειακών επιχειρήσεων; Αυτό το έχουμε παρατηρήσει και εμείς. Αρκετοί επιχειρηματίες είτε έχουν υιοθετήσει κάποιας μορφής advisory board είτε το σκέφτονται ως υποστήριξη του Δ.Σ. Αυτό που έχουμε δει είναι το advisory board να δρα ως ένα συμβουλευτικό όργανο προς τη διοίκηση της επιχείρησης, συνήθως προς τον CEO, με σκοπό την παροχή πολύτιμης και αξιόπιστης γνώσης και γνώμης για τη διαχείριση και την επίλυση προβλημάτων και μελλοντικών ή τρεχουσών προκλήσεων της επιχείρησης, προάγοντας την κριτική σκέψη και βοηθώντας στην ορθότερη λήψη αποφάσεων. Σε απλή μορφή ρόλο advisory board ή απλά συμβούλου μπορεί να παίξει ένας αξιόλογος δικηγόρος, ένας καλός οικονομολόγος, ένας ικανός και με διευρυμένους ορίζοντες τραπεζίτης, ακόμα ακόμα και ένας άλλος επιχειρηματίας του οποίου την άποψη, γνώμη και κρίση εμπιστεύεται ο επιχειρηματίας/CEO. Μια διευκρίνηση: ποια η σχέση ενός advisory board με το διοικητικό συμβούλιο; Θα σας το πω περιφραστικά: το διοικητικό συμβούλιο λειτουργεί για να λαμβάνει αποφάσεις, ενώ το advisory board για Ο Βαγγέλης Αποστολάκης συνεργάζεται με την KPMG στην Ελλάδα από το 1995, είναι partner από το 1998 και έχοντας διατελέσει επικεφαλής του συμβουλευτικού κλάδου για 10 χρόνια, είναι, από το 2012, Deputy Senior Partner και Head of Clients & Markets για την Ελλάδα, έχοντας στην ευθύνη του την εκπροσώπηση της εταιρείας στη διεθνή ομάδα διαμόρφωσης εμπορικής στρατηγικής και χειρισμού μεγάλων πελατών. Επίσης, τα τελευταία 8 χρόνια είναι υπεύθυνος για τις Συμβουλευτικές Υπηρεσίες προς Οικογενειακές Επιχειρήσεις. Διαθέτει 37 χρόνια επαγγελματικής πείρας στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, έχοντας συμμετάσχει σε πληθώρα έργων για εγχώριους και διεθνείς πελάτες της KPMG. Who is who να επιλύει προβλήματα. Για να μην παρεξηγηθώ, η δημιουργία ενός advisory board δεν προϋποθέτει απαραίτητα ότι οι επιχειρήσεις αντιμετωπίζουν κρίσιμα προβλήματα, αντιθέτως μπορεί να είναι εξαιρετικά χρήσιμο σε υγιείς επιχειρήσεις με προοδευτική σκέψη και όραμα που θέλουν να είναι έτοιμες να αντιμετωπίσουν το μέλλον πριν από τον ανταγωνισμό και τα όποια ζητήματα πριν να εμφανιστούν. Αναφερόμενοι στο Δ.Σ., ένα καλά δομημένο Δ.Σ. με προσεκτικά επιλεγμένα μέλη θα μπορούσε να διαχειριστεί αποτελεσματικά τα ζητήματα που καλείται να αντιμετωπίσει ένα advisory board. Αλλά είναι κοινό μυστικό ότι πολλά από Στόχος και επιδίωξή μας είναι να βοηθήσουμε και να καθοδηγήσουμε τις οικογένειες που επιχειρούν να αναπτύξουν το δικό τους «κατά παραγγελία» Οικογενειακό Καταστατικό 11 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2024 #32
direction.grRkJQdWJsaXNoZXIy ODAxNzc=